Bergen op Zoom 

Bergen op Zoom, stad in het noordwesten van het vroegere hertogdom Brabant.

Geschiedenis 

Vermoedelijk al in 1213 een vrije, versterkte plaats of oppidum komt Bergen op Zoom vanaf 1260 ook institutioneel tot ontwikkeling. Zij wordt in 1287 hoofdstad van de afzonderlijke, gelijknamige heerlijkheid, door Karel V in 1533 tot een markgraafschap, het Markiezaat van Bergen op Zoom verheven. De primitieve, cirkelvormige omwalling zet men in het tweede kwart van de veertiende eeuw geleidelijk aan om in een ommuring. Bergen op Zoom vervult in de late Middeleeuwen als marktstad een rol in het internationale goederenverkeer. De vesting is in de vijftiende eeuw ingrijpend verbeterd, waarbij de economisch belangrijke havenwijk binnen de stadsomwalling wordt gebracht. 
       
Markies Jan IV van Bergen op Zoom, in de nationale geschiedenis ook bekend als ‘Van Bergen’, sluit zich aan bij de opstandige edelen rond de prins van Oranje en de graaf van Egmond. Hij gaat als hun gezant naar Spanje, waar Filips II hem feitelijk in huisarrest houdt. Daar is de markies in 1567 overleden, waarop de koning van Spanje diens bezittingen in beslag laat nemen. Hij voegt ze bij zijn Brabantse domeinen.
       
De Brabantse steden Breda en Bergen op Zoom krijgen tijdens het bewind van de hertog van Alva een rol toebedeeld bij de vlootbouw, die tot doel heeft om voor voldoende schepen te zorgen die aanvallen van piraten of Watergeuzen op de Hollandse en Zeeuwse eilanden en op de noordwestkust van Brabant moeten voorkomen. Tevergeefs, zoals in 1572 blijkt uit de val van Den Briel, Vlissingen en andere Hollandse en Zeeuwse steden. Een aanslag op Bergen op Zoom door Watergeuzen wordt echter verijdeld. In 1574 verlaat een Spaanse vloot Bergen op Zoom om Middelburg te gaan ontzetten, maar deze werd vóór de havenmond verslagen door een Zeeuwse vloot. Deze slag is zowel bekend als het vlootgevecht bij Bergen op Zoom als de zeeslag bij Reimerswaal. Na de Pacificatie van Gent komt ook hier een einde aan het Spaanse bewind. 
       
In augustus 1577 trekt een detachement Duitsers onder Karel Fugger, dat heeft deelgenomen aan een aanslag op Antwerpen, Bergen op Zoom binnen. De stad wordt daarna meteen door Staatse troepen onder kolonel Frederik Perrenot, heer van Champagny, ingesloten. De troepen in Bergen op Zoom leveren hun bevelhebber Fugger uit, waarna de stad onder het gezag van de Staten-Generaal komt. Twee jaar later, op 21 juli 1579, sluit Bergen op Zoom zich door een verdrag van satisfactie met de Staten van Zeeland nauwer bij de Unie van opstandige provincies aan. Als uitvloeisel daarvan kwamen hier Zeeuwse troepen in garnizoen.
       
Op 5 december 1581 laat Jan van Wittem, die zich bij de Opstand had aangesloten en in 1579 als echtgenoot van de wettige erfgename als markies van Bergen op Zoom was ingehaald, vijandelijke soldaten heimelijk in de vesting binnen, met het doel de stad aan Parma uit te leveren. Nadat hun aanwezigheid bij toeval is ontdekt, weten de troepen van het Staatse garnizoen, dat toen voornamelijk uit Fransen bestaat, hen te terug te slaan. Bergen op Zoom blijft voorlopig de enige Brabantse stad onder de Staten-Generaal. Van 23 september tot 13 november 1588 belegert Parma Bergen op Zoom. De vijand onderneemt vergeefse pogingen de havenmond af te grendelen, waarlangs de communicatie met Zeeland kan worden onderhouden. Na afloop van het beleg begint men de verschillende toen aangelegde tijdelijke werken om te zetten in een permanente omwalling volgens het Oud-Nederlandse stelsel. In 1605 voeren Spaanse troepen driemaal een verrassingsaanval op de stad uit, namelijk op 18 maart, 22 augustus en 19 september, maar zonder resultaat. Ook een nachtelijke aanval op het Oranjebolwerk in juni 1606 heeft geen succes. Op aandringen van prins Maurits worden vanaf dat jaar buitenwerken aan de vesting aangelegd.
 
Belegering van Bergen op Zoom, 1622, Bijzondere Collectie UB Leiden. Detail.  
 
Spanjaarden onder bevel van de markies van Spinola belegeren de stad opnieuw van 18 juli tot 30 oktober 1622. Nadat het beleg bij nadering van een ontzettingsleger onder leiding van prins Maurits is opgebroken, dicht Adriaan Valerius het bekende Merck toch hoe sterck dat thans nog als lokaal ‘volkslied’ geldt. Na deze belegering heeft men de heuvelachtige omgeving van de stad afgegraven. Vervolgens wordt in 1627-1630 de zogenaamde waterlinie aangelegd, die de vestingen Bergen op Zoom en Steenbergen​ verbindt. Hierdoor vermindert de kans op een succesvolle vijandelijke aanval op de Zeeuwse kust. Tijdens de Spaanse aanval 1631 op de Zuid-Hollandse en Zeeuwse eilanden, die op 12 september 1631 eindigt met de vernietiging van de vijandelijke vloot op het Slaak, blijft Bergen op Zoom buiten schot. Prins Frederik Hendrik, legert zich in een versterkt kamp te Noordgeest, ten noorden van Bergen op Zoom. De herovering van Breda in 1637 luidt een tijdperk van betrekkelijke rust in, die wordt afgesloten door het Vredesverdrag van Munster.

Willem van Ham

Links

Museum het Markiezenhof

Naslagwerken

1545-1575: Stedenatlas Jacob van Deventer : 245 stadsplattegronden uit 1545-1575 - schakels tussen verleden en heden  / Reinout Rutte en Bram van Nieuwenhuyze ; cartografie Yvonne van Mil. - Bussum : THOTH ; Tielt : Lannoo, 2018: p. 90-91.

1612: Beschryvinghe van alle de Neder-landen door Ludovico Guicciardini, vermeerderde uitgave, p. 110.

Nijhoff/Van Hattum, Bibliotheek van Noord-Nederlandsche plaatsbeschrijvingen tot het einde der 18de eeuw. 's-Gravenhage : Martinus Nijhoff, 1953 > nr. 93 (J. Faure), nr. 94 (A. Fokke Szn.)

Literatuur

Beknopte historie van de stad Bergen op Zoom : een geschiedenisboek uit 1761 / Johan Faure ; ingel. en geann. door Willem van Ham. - Tilburg : Stichting Zuidelijk Historisch Contact, 2010. - 478 p. : ill. ; 26 cm. -  (Bijdragen tot de geschiedenis van het Zuiden van Nederland ; 3e reeks, [dl. 42])
Vert. van: Histoire abregée de la ville de Bergen-op-Zoom, depuis son origine jusqu'à ce jour. - A La Haye : Pierre van Os, 1761. - Bevat facsimile met vert. in het Nederlands van: Histoire abregée de la ville de Bergen-op-Zoom, depuis son origine jusqu'à ce jour. - Met index, lit. opg. ISBN 978-90-70641-93-1 geb.

Mannen met macht : edellieden en de moderne staat in de Bourgondisch-Habsburgse landen (1475-1530) / Hans Cools. - Zutphen : Walburg Pers, 2001. - ISBN 90-6011-625-9

Macht en gezag in het Markiezaat : een politiek-institutionele studie over stad en land van Bergen op Zoom (1477-1583) / Wilhelmus Adriaan van Ham. - Hilversum : Verloren, 2000. Proefschrift Katholieke Universiteit Nijmegen. - Met lit. opg., reg. - Met samenvatting in het Frans

Geloof kan bergen verzetten : reformatie en katholieke herleving te Bergen op Zoom, 1577-1795 / Charles Cornelis Maria de Mooij. - Hilversum : Verloren, 1998

Parma belegert Bergen op Zoom, 1588. Een wapenfeit beschreven, herdacht en uitgebeeld / W.A. van Ham. In: De waterschans : mededelingenblad van de Geschiedkundige Kring van Stad en Land van Bergen op Zoom, ISSN 0926-3918: vol. 18 (1988), pag. 34-38.

Merck toch hoe sterck. Bijdragen tot de geschiedenis van de vestingwerken van Bergen op Zoom / W.A. van Ham. In: Studies uit Bergen op Zoom : bijdragen tot de geschiedenis: vol. 4 (1982), pag. 1- 148.

Bergen op Zoom in kaart gebracht : tentoonstelling in het gemeentemuseum het Markiezenhof te Bergen op Zoom, 12 dec. 1981 - 31 jan. 1982 / [keuze van de kaarten, inleiding en catalogus door W.A. van Ham]. - Bergen op Zoom : [Geschiedkundige Kring van Stad en Land van Bergen op Zoom], 1981. - 72 p. : krt. ; 24 cm. - (Studies uit Bergen op Zoom. Reeks monografieën ; 2) Met lit. opg.

Het markiezaat van Bergen op Zoom / [samengest. door J.H. van Mosselveld en ingeleid door W.A. van Ham]. - Zevenbergen : Archivariaat 'Nassau-Brabant', 1978. - 80 p. : ill. ; 22 cm. - (Publikaties van het Archivariaat 'Nassau Brabant' ; 43). Catalogus van een tentoonstelling in het Markiezenhof te Bergen op Zoom.

Bergen belegerd 1622 ; tentoonstelling Gemeentemuseum Markiezenhof Bergen op Zoom, 30 september tot 30 oktober 1972 / [samenst.: W.A. van Ham, L.J. Weijs, J.H. van Mosselveld. - [S.l. : s.n.], 1972

Ham, W.A. van, ‘Bergen op Zoom belegerd, West Brabant in nood, 1622’, De Ghulden Roos 32 (1972) 100 120.

Jan metten lippen : zijn familie en zijn stad : een geschiedenis der Bergen-op-Zoomsche heeren van Glymes / door C.J.F. Slootmans. - Rotterdam [etc.] : Donker, 1945. - XI, 603 p., [3] bl. pl., [2] uitsl. bl. en [12] p. pl. : facs., foto's, krt., portr. ; 25 cm. Lit. opg. en index.

Prins Willem I van Oranje en Bergen-op-Zoom / C. Slootmans. - [Bergen op Zoom] : Verlinden, [1933]. - [9] p. ; 24 cm
Rede uitgesproken ter gelegenheid van de plechtige herdenking van den 400en geboortedag van Prins Willem van Oranje in het feestgebouw "Thalia" te Bergen op Zoom op woensdag 19 april 1933.
Plaatsingscode UB Leiden: 1060 D 6

Alexandre Farnèse, prince de Parme, gouverneur général des Pays-Bas, (1545-1592) / Léon van der Essen ; avec une préf. par Henri Pirenne. - Bruxelles : Librairie nationale d'art et d'histoire, 1933-1937. - 5 dl. : ill. ; 29 cm. - (Bibliothèque du 16ième siècle)T. 1: 1545-1578. - 1933. T. 2: 1578-1582. - 1934. T. 3: 1582-1584. - 1934. T. 4: Le siège d'Anvers. 1584-1585. - 1935. T. 5: 1585-1592. Avec une étude inconographique par Francis Kelly. - V, 244-248.

Slootmans, C., 'De voorbereiding der satisfactie van Bergen-op-Zoom in 1579', Archief, uitgegeven door het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen (1933) 51-75.

Geschiedkundige aanteekeningen tot toelichting van de Maskerade voorstellende, de intocht van Prins Maurits binnen Bergen op Zoom op den 3den October 1622 / bijeenverz. door J.P. van Limburg Stirum, M.W. Snoeck en C.O.Ph. Creutz. - Leiden : H. Kleyn, 1895

Bergues sur le Soom assiégée le 18 de juillet 1622 & désassiégée le 3 d'octobre ensuivant, selon la description faite par les trois pasteurs de l'église d'icelle / avec une introd. et des notes par Ch. Al. Campan. - Bruxelles [etc.] : C. Muquardt, 1867. - LIX, 417 p. ; 23 cm. - (Collection de mémoires relatifs à l'histoire de Belgique) ([Publications de la Société de l'Histoire de Belgique. 2e série, XVIIe siècle ; 25])`. Les trois pasteurs: Lambert de Rycke, Nathan Vay, Job du Rieu. - Voortitel: Siège de Bergues sur le Soom en 1622.

Huichelarij en verraad, of De aanslag op Bergen op Zoom, anno 1581 : historisch-romantisch tafereel uit de Nederlandsche geschiedenis / G.D.L. van Linschoten. - Amsterdam, 1853

Die Ehre der Holländer bey Berg-op-Zoom oder historische Erzehlung von den Schicksalen dieser Stadt in den alten und dermaligen Zeiten : nebst einem, aus dem Lager von einem berühmten Ingenieur eingesandten, Accuraten abriss der Stadt, der Holländische Linien, und der Französischen davor geführten Attaquen. - Herzogenbusch : Gerhard Cornelius van den Dreesch, 1747. - 32 p. : ill., krt. ; 22 cm

Histoire des differens sieges de Berg-op-Zoom. - [S.l. : s.n.], 1747. - 96 p. ; in-?

D'ontsettinghe van Bergen op Zoom, gheschiet in den jaare 1623 ... - Te Amsterdam : by Nic. Lydelof en Ger. van Hattum, 1747

Jehovaas loflykheden, zyne sterkheid en wonderen betoont ende gewrocht in de belegeringe, en het ontzet van Bergen op den Zoom : belegert door den Marquis Ambr. Spinola, den 16. julius 1622, en ontzet door Prins Mauritz, den 3. octob. deszelfden jaars : aangetoont ende voorgedragen den 3 october 1732, uyt psalm 78. vs. 3, 4. / door Jac. Adr. Folkers. - Te Amsterdam : By Dirk Swart, 1733.
Bevat ook: Kort en oprecht dag-verhaal, van alles wat in de laatste belegeringe der stad Bergen op Zoom, onder de Marquis Ambr. Spinola, t'zedert den 18 july tot den 3 october 1622. is voorgevallen.

Histoire iovrnaliere dv siege de Bergves svr le Zoom : où est compris tout ce qui s'est faict depuis le commencement dudit siege iusques à la leuee d'iceluy : ensemble tout ce qui s'est faict ÿ& passé du depuis, tant en l'armee des Estats de Hollande que de celle du Marquis de Spinola. - A Paris : Chez Iean Martin, ..., 1623. - 30 p.

Bergen op den Zoom beleghert op den 18 Iulij 1622, ende ontleghert den 3 Octobris des selven iaers / volgens de beschrijvinge gedaen by de drie predikanten van de gemeynte Christi aldaer. - Middelburgh : ghedruckt by Hans vander Hellen, voor Rombout van Hamerste ..., 1623.
Auteurs zijn: Lambertus de Rijcke, Nathan Vay en Job du Rieu.
Plaatsingscode UB Leiden: THYSIA 1853; 1153 A 6

Eer-dicht over het ghedenck-weerdighe ontset van de stadt Berghen op den Zoom. Nadat de selve elf weken van weghen de coningh van Spangien, onder het beleyt van Ambrosivs Spinola is beleghert gheweest.. - Amsterdam, D.G. van Vreesvvijck, 1623, 1623. - [12] p. ; in-4. - A4 B2. Some copies name in imprint corrected from Breesvvijck by stamping. - Knuttel 3422, Tiele 1975.
Plaatsingscode UB Leiden: PAMFLT 1623: 2; THYSPF 3010

Heyr-Basvyne Ten dienste, soo voor de inghesetene vande belegerde stadt bergen op den Zoom; als voor degene, die getogen zijn om de selve voor dese landen, tegen den Spaignaert, te vervveyren, .... - Tot Leyden : by Zacharias de Smit ..., 1622.
Auteur is Marcus Zuerius Boxhorn. - Knuttel 3331.

Historisch-verhael inhoudende sekere notabele explooten van oorloge in de Nederlanden, : sedert het oprechten van de companien der heer¯e gouverneurs e¯n ritmeesteren v¯a Pavlus ende Marcelis Bax / beschreven door Iacobum Baselium. - Tot Breda : by Isaac Schilders, 1615. - [x], 149 p. : titelpl. ; in-4
Het gedeelte, dat de periode na maart 1604 behandelt, is van een andere schrijver.

Cort verhael e¯n rechte verclaringe vande entreprinse, die des eertz hertogen Albertus Volck ghedaen heeft op de stadt Bergen op den Zoom e¯n de wercken daer voren gelegen, op den XXIen Augusti 1605 : onder t'beleyt e¯n conduitte van Mons d'Hericourt : midtsgaders den bloedigen e¯n tyrannigen assault e¯n stormen, geschiet op den XXen Septembris ... op t'Casteel van Wouwe ... / Ghevisiteert e¯n gecorrigeert by ... Paulus Bax .... - Ghedruckt tot Berghen op den Zooms : By Jacob Canin, 1605. - [8] p. ; in-4. - A 4 Knuttel 1305. - Tiele 550.

Conversion, et revocation dv papisme, publiquement faicte en la ville de Bergues sur Zoom [...] le 12me d'octobre, l'an 1603. - La Haye, H. Iaques, 1604, 1604. - in-4. - A-C4 D6

De belegeringhe van Berghen opten Zoom : beschreven ende den eersamen raedt der voorsz. stadt toeghe-eyghent / door Jacob Baselis de Ionghe. - Ghedruckt tot Berghen opten Zoom : by Jacob Canin, anno 1603. - [6], 96 p.

Iacobi Baselii, fil. de obsidione Bergopzomii, ad eivs vrbis senatvm commentarivs. - Bergopzomii : ex officinea Jacobi Canini, civitatis typographi, 1603. - 55 p. ; in-4
Plaatsingscode UB Leiden: PAMFLT 1588: 3