Johan Maurits van Nassau Siegen (1604-1679)


Zijn leven in Brazilië in de bredere context van het Duitse en Haagse hofleven geplaatst


Suzanne Walraven

Scriptie naar aanleiding van college Nederlands-Brazilië.

Alle historici lijken het er over eens te zijn dat Johan Maurits een buitengewoon persoon was. Negatieve klanken worden in zijn biografieën haast nergens gehoord en de verbazing over zijn daden, zijn vooral in de iets oudere literatuur niet van de lucht. 'Exceptionally', 'zijn tijd ver vooruit', 'unusual', 'een verlichte geest avant la lettre', zijn maar enkele kreten die in combinatie met zijn persoon genoemd worden. In deze scriptie heb ik echter getracht aan te sluiten bij de modernere literatuur, waarin de verbazing aan de kant wordt geschoven en objectief wordt bekeken waar deze moderniteit, vooruitstrevendheid en tolerantie nu eigenlijk vandaan kwamen. Dit zijn eigenschappen die niet zo maar uit de lucht zijn komen vallen! Zijn opvoeding en opleiding, de invloed van zijn familie en andere mensen waarmee hij in zijn latere leven in contact kwam, zullen zonder twijfel invloed hebben gehad op zijn karakter, zijn persoonlijkheid en zijn handelen. 
    In mijn scriptie heb ik geprobeerd een vergelijking te trekken tussen de verschillende hoven uit het leven van Johan Maurits. Geen complete biografie, maar een beschrijving van zijn leven gecentreerd om de hoven van Siegen, Hessen-Kassel, Den Haag en Recife. Welke zaken uit zijn jeugd in Duitsland en zijn carrière in de Republiek heeft hij meegenomen naar het hof dat hij in Recife zelf probeerde op te bouwen? In het hoofdstuk over Recife heb ik verbanden aangegeven tussen zijn leven hier en aspecten uit zijn eerdere levensfasen. Door het aantonen van verschillende overeenkomsten wil ik laten zien dat Johan Maurits misschien helemaal niet zo uniek was, als velen beweren. 
Mijn inziens is de humanistische opleiding die Johan Maurits heeft genoten een van de belangrijkste invloeden geweest op zijn verdere leven. Veel van zijn latere opvattingen zijn te herleiden tot de denkbeelden van de humanisten. Ik denk dat zijn tolerantie daar een goed voorbeeld van is. Ook het humanistisch idee van een maakbare wereld is echter in veel van zijn interesses terug te vinden. Zijn liefde voor het tuinieren in de classicistische stijl bijvoorbeeld en zijn passie voor de wetenschap. Een derde ideaalbeeld van de humanisten, de 'Homo Universalis' heeft tenslotte gezorgd voor zijn brede ontwikkeling. Dat heeft ertoe geleid dat hij een deugdelijk bestuurder is geworden, maar ook dat hij zelf zijn eigen huizen kon ontwerpen en zich op een zekere grond van gelijkheid kon bewegen in de intellectuele kringen aan het hof in Den Haag. 
    Het aristocratische element in zijn opvoeding is echter misschien wel net zo belangrijk geweest. Bij zijn hoogadelijke afkomst hoorden namelijk ook weer idealen, gewoontes en opvattingen. Ook rijke burgerzonen konden hun studie afsluiten met een rondreis door Europa, maar voor hen bleven deuren gesloten, die voor de jonge Johan Maurits wel geopend waren. Hij mocht twee jaar lang aan het hof in Kassel verblijven en was ook kind aan huis aan het Boheemse hof in Den Haag. Ook de opleiding in Kassel, aan het Collegium Adelpicum Mauritianum was exclusief aan de adel voorbehouden. De academie was opgericht uit de overtuiging dat jonge edelmannen moesten kunnen profiteren van zowel de moderne humanistische opvattingen als ook van de oudere ridderlijke ideeën over het onderwijs. Dus kreeg Johan Maurits hier ook een opleiding tot ridder, tot militair. Een opleiding die aan de Schola Militaris van zijn vader nog zou worden voortgezet. Zijn loopbaan in het leger van de stadhouder had hij natuurlijk ook grotendeels te danken aan zijn afkomst, evenals zijn functie als Gouverneur-Generaal. De graaf had zich tijdens het beleg voor Schenkenschans onderscheiden, maar het was zijn afkomst die de Heren XIX er van overtuigde dat hij ook wel een goed bestuurder zou zijn. Ze waren op zoek naar een adellijk persoon, omdat ze geloofden dat zo iemand over de nodige vorstelijke allure en een natuurlijk overwicht zou beschikken. En inderdaad bezat Johan Maurits dit in voldoende mate. Een oog voor allure en schoonheid had hij al ontwikkeld aan het hof van Moritz de Geleerde. Ook heeft hij waarschijnlijk veel geleerd van Frederik Hendrik, die met behulp van zijn vorstelijke uitstraling zoveel meer van zijn ambtenarenfunctie wist te maken. Zijn aristocratisch gevoel voor 'eer' heeft er tenslotte voor gezorgd dat hij over een soort gedrevenheid beschikte om het Braziliaans avontuur tot een succes te maken. Daarom deed hij zo zijn best om de brug tussen Recife en Mauritsstad klaar te krijgen en mede daarom heeft hij voor zichzelf ook zulke mooie paleisjes gebouwd.
    Met mijn scriptie heb ik geprobeerd aan te tonen dat Johan Maurits misschien helemaal niet zo uniek was, als velen beweerd hebben. Zijn opleiding was er een zoals veel adellijke zonen die hebben doorlopen. Zijn carrière als militair lag feitelijk bij zijn geboorte al vast en zijn grotendeels op humanistische opvattingen gebaseerde denkbeelden waren in die tijd wellicht modern, maar zeker niet uitzonderlijk. Wat wellicht wel uniek was, is de kans die hij heeft gekregen om al zijn kennis en kwaliteiten te gebruiken. Door de wending die zijn carrière nam door zijn aanstelling als Gouverneur Generaal kreeg hij de unieke kans om te bewijzen dat hij een waardig product van zijn tijd en zijn opvoeding was. Een man die er in geslaagd is zijn ontwikkeling tot Homo Universalis tot een succesvol einde te brengen. Juist de combinatie van humanistische en aristocratische ideeën waarmee hij opgroeide hebben hem zo geschikt gemaakt voor zijn rol als Gouverneur-Generaal. Door zijn brede opleiding was hij een goed militair, maar ook een goed bestuurder. Door zijn humanistische verdraagzaamheid werd hij erg populair en zijn liefde voor alles wat mooi was, zorgde er voor dat hij een zekere vorstelijke allure kreeg en daardoor het bijbehorende en zo noodzakelijke respect.