Gorinchem / Gorkum
Geschiedenis van een Hollandse frontierstad
Gorinchem bevindt zich in Zuid-Holland aan de samenvloeiing van de Merwede en
de Linge. Door haar strategische ligging op de grens van Gelderland en Holland,
fungeerde de stad reeds voor de Opstand als grensstad of – zoals de tijdgenoten
het noemden – frontierstad. Deze functie zou na het uitbreken van de Opstand
sterk worden uitgebreid. De Staten van Holland stonden grotendeels in voor het
financieren van de fortificaties en de garnizoensvendels van Gorinchem, opdat de
Merwedestad zou bijdragen aan het afsluiten en beschermen van de zogenoemde
‘Hollandse tuin’ tegen het oorlogsgevaar.
Gorinchem werd eind juni 1572 door de
geuzenleider Marinus Brand gewonnen voor de Opstand. De magistraat was loyaal
aan de koning, maar belangrijke groepen in de stadsbevolking wensten Brand en
zijn vierhonderd troepen de stad binnen te laten. De vrijbuiters gingen zich te
buiten aan het mishandelen van Gorcumse geestelijken. Negentien van de 21
gevangengenomen geestelijken werden kort daarna opgehangen te Brielle en gingen
de geschiedenis in als de ‘Martelaren van Gorkum’.
In deze vroege Opstandsjaren was nog
geen sprake van een ‘Hollandse tuin’. De koninklijke troepen maakten zich in het
najaar van 1572 op om het gezag van Filips II in Holland te herstellen. Ook
Gorinchem was herhaaldelijk doelwit van militaire operaties. Tijdens de eerste
dagen van 1573 werd de stad volledig omsingeld door Spaanse troepen. De
omsingeling leidde uiteindelijk niet tot een belegering. In de late zomer van
1574 was Gorinchem echter opnieuw doelwit van een dubbel offensief onder leiding
van don Luis de Requesens en de baron van Hierges. De stad werd gevrijwaard van
inname doordat de Staten van Holland een aantal dijken in de Alblasserwaard
lieten doorsteken. De boeren van het Land van Arkel – de plattelandsregio rond
Gorinchem – zouden tot diep in de jaren 1580 schade van de inundaties
ondervinden.
Het gevaar zou pas echt wijken na de
grootschalige muiterij die in 1576 uitbrak in het koninklijk leger. Voortaan
bleef het gewest Holland gevrijwaard van vijandelijke troepen. De Staten van
Holland en het stadsbestuur van Gorinchem namen maatregelen om het defensief
potentieel van de stad te verhogen. In de loop van de jaren 1580 vervingen de
Staten de hoge middeleeuwse stenen muren van de stad door lage aarden wallen,
volgens het later genoemde ‘Oudnederlands stelsel’. De ingrijpende gevolgen die
deze werkzaamheden hadden voor de stad zijn duidelijk te zien op de twee
bijgevoegde afbeeldingen.
Hoewel de nieuwe vesting nooit de test van een belegering zou moeten
doorstaan, werd Gorinchem ook na 1576 herhaaldelijk bedreigd. Zo leidde de inval
van meer dan 6.000 Spaanse troepen in het voorjaar van 1599 in de Bommelerwaard
tot paniek. De inwoners van Gorinchem en omgeving konden in relatieve rust leven
bij gratie van de bufferzones die de Bommeler- en Tielerwaard en het Land van
Altena boden. Deze streken werden echter herhaaldelijk gepenetreerd door Spaanse
troepen. Zo belemmerden in 1603 ‘infestatiën des vijands’ van de Maas en de Waal
de communicatie tussen Zaltbommel, Gorinchem en Dordrecht. In 1605 vreesde de
gouverneur van het nabije Woudrichem eveneens een aanval.
Na het Twaalfjarig Bestand weigerde
de boerenbevolking van de Bommeler- en Tielerwaard nog langer wacht te lopen om
de koninklijke soldaten tegen te houden, wat tot verhoogde onveiligheid en
onrust in Gorinchem en omgeving leidde. In 1631 ontstapten Gorinchem en
Woudrichem op het nippertje aan een aanslag. De kapitein van de Spaanse troepen
die deze moest uitvoeren, was een Gorkummer, en kon er zich niet toe brengen de
stad waar zijn vader nog steeds woonde aan te vallen.
Al bij al werd Gorinchem vooral
indirect bedreigd. Gorinchem kon in de loop van de Opstand dan ook meeprofiteren
van de gouden eeuw die de Hollandse tuin te beurt viel. De omvang van de
stadsbevolking evolueerde van ongeveer 5.700 in 1560 naar 9.300 in 1670. Deze
snelle demografische groei was mede te danken aan het toestromen van
aanzienlijke aantallen immigranten. De frontierstatus van de Merwedestad schrok
deze nieuwelingen blijkbaar niet af om zich er te vestigen.
Griet Vermeesch
Literatuur
'Handelende van tghemeen wantrouwich ghevoelen'. De gorkumse rederijkers en het publieke debat rond het Twaalfjarig Bestand (1609) / Nina Lamal. In: Holland historisch tijdschrift 46 (2014) afl. 2, pag. 64-74.
De tijdelijke dood / Geert De Sutter ; kleuren: Lighthouse Productions ; [eindred.:
Thijs van Zaal ... et al.]. - [Brielle] : Brielse Bisschoppelijke Commissie van
het Bisdom Rotterdam ; Durbuy : Coccinelle BD, 2007. - 48 p. : tek. ; 31 cm.
Verhaal gebaseerd op: De martelaren van Gorcum / D. de Lange. - Utrecht [etc.] :
Het Spectrum, 1954. - (De zonnewijzer ; 6). - Stripboek. ISBN 978-2-930273-44-0
(Coccinelle) geb.
Oorlog, steden en staatsvorming : de grenssteden Gorinchem en Doesburg
tijdens de geboorte-eeuw van de Republiek (1570-1680) / Griet Vermeesch. - [S.l.
: s.n.], 2006. - 228 p. : tab. ; 30 cm.
Proefschrift Universiteit van Amsterdam. - Met lit. opg., reg. - Met
samenvatting in het Engels.
Veilige vesting : de versterking van de Gorcumse stadswallen / [fotogr.]
Marcel Köppen ; [red.] Rien Robijns. - Gorinchem : Hoogheemraadschap van de
Alblasserwaard en de Vijfheerenlanden ; Gorinchem : Gemeente Gorinchem, 2002. -
145 p. : ill. ; 18x25 cm
Ter beevaart naar de martelplaats van de H.H. martelaren van Gorkum te
Brielle. - [S.l. : s.n.], [ca. 1950]
De Martelaren van Gorkum / door Bernard Verhoeven. - 2e dr. - 's
Hertogenbosch : Geert Groote Genootschap, 1934
Van strijd en zegepraal : het leven der H.H. Martelaren van Gorkum / door B.J.
Post. - Leiden : Futura, [1917]
De martelaren van Gorkum : beknopt verhaal van het leven en sterven dezer
geloofshelden / door Sincerus. - Utrecht : van Maarschalkerweerd, 1890
De martelaren van Gorkum : aangeboden aan de pelgrims naar Den Briel / door
P.J. Hogenboom. - Utrecht : Van Rossum, 1889
Geschiedenis der Martelaren van Gorkum, die in 1572 voor het
Roomsch-Katholiek geloof gestorven zijn / door P. Claessens. - Mechelen :
Ryckmans-van Deuren, 1867
De martelaren van Gorkum : eene bladzijde uit de geschiedenis van den
Tachtigjarigen Oorlog / opengeslagen door Alb. van Toorenenbergen. - Utrecht :
Van der Post, 1865
Die Maertyrer von Gorkum : eine Darstellung der religioesen Verfolgungen
gegen 19 katholische Niederlaender, welche am 9. Juli 1572 in der Naehe von
Brille gemartert wurden / aus dem Franzoesischen uebersetzt von C.F. Trippe. -
Soest : Nasse, 1865
Historie der martelaren van Gorkum, grootendeels Minderbroeders, die in den
jare des Heeren 1572 voor het catholijke geloof door de oproerlingen
vermoord zijn / door Guilielmus Estius ; achter dezelve, door denzelfden
schrijver, een aanhangsel behelzende de marteling van Guilielmus van Gouda,
insgelijks een' Minderbroeder, voorgevallen in den jare 1573 ; ook hebt gij er
de martelingen van sommige anderen, ter voegelijke plaatsen vermeld; bij name
die van den theologant en poeet Cornelius Musius, een' Delftenaar ; uit het
Latijn. - Leeuwarden : Hoepermans, 1841
De martelaren van Gorcum / Wilhelmus Hermanus Vroom. In: Waar de blanke top
der duinen en andere vaderlandse herinneringen / N.C.F. van Sas, ed.: (1995), p
106-117.