Liefkenshoek
De bouw van het fort Liefkenshoek, in de jaren 1579-1580, hield verband met
het streven van de magistraat van Antwerpen om deze stad beter te kunnen
beschermen tegen een verwachte aanval van Spaanse troepen vanuit het noorden via
de Schelde. Het fort werd gebouwd op de Vlaamse (linker)oever van de Schelde in
de polder van St. Anna, op de grens met de polder van Doel. Gelijktijdig
ontstond op de Brabantse (rechter)oever van de Schelde het fort
Lillo. Bij de aanleg van beide forten speelde prins
Willem van Oranje een belangrijke initiërende rol. Lillo en Liefkenshoek zijn
als symbiotische vestingen geconstrueerd. Via het geschut op de contrescarpen
van beide forten kon de scheepvaart vanuit en naar Antwerpen volledig worden
beheerst. Gelet op de effectieve draagwijdte van het geschut destijds was dit
toen vanaf slechts een van deze forten niet mogelijk, gegeven de breedte van de
Schelde op de gekozen locatie, te weten ca. 900 meter.
Liefkenshoek werd gebouwd conform de
principes van het Oud-Nederlandse vestingstelsel. Het fort beschikte over vier
bolwerken. In 1583 en 1584 zetten Staatse eenheden diverse polders op de Vlaamse
oever van de Schelde onder water om te verhinderen dat Spaanse troepen via het
Waasland zouden optrekken naar Antwerpen. Daartoe behoorden de polders van St.
Anna en van Doel.
Op de dag dat Willem van Oranje in Delft werd vermoord (10 juli 1584) zag een
5000 man sterke Spaanse legereenheid onder leiding van Robert van Melun, markies
van Roubais en Richebourg, desondanks kans om Liefkenshoek te veroveren. Daarbij
sneuvelden ca. 600 van de ca. 800 in Liefenshoek gelegerde militairen. Onder
leiding van Justinus van Nassau en Philips van Hohenlohe-Neuenstein zagen Staatse eenheden op 3 april 1585 kans
om Liefkenshoek te heroveren.
Na de Val van Antwerpen (15 augustus
1585) veranderde de functie van Liefkenshoek radicaal, evenals die van Lillo.
Beide forten kregen niet langer tot taak om Antwerpen te beschermen, maar om te
fungeren als frontiervestingen van de Republiek der Verenigde Nederlanden met
als belangrijkste opdracht om de scheepvaart naar en vanuit Antwerpen zodanig te
beheersen en te controleren dat de positie van Antwerpen als een handelsstad van
allure werd aangetast, in het belang van de havens in de Noordelijke
Nederlanden, die van Amsterdam voorop. Deze functie kreeg concreet gestalte door
het plaatsen en met geweld afdwingen van een fiscale barrière in de Schelde ter
hoogte van beide forten. De effectiviteit van deze “slagboom” werd versterkt
door de situering van een of meer oorlogsschepen (“wachtschepen”) van de
Admiraliteit van Zeeland (incidenteel ondersteund door de Admiraliteit “Op de
Maze” uit Rotterdam) in hun nabijheid. Antwerpen werd op deze wijze kort achter
elkaar in economisch opzicht tweemaal getroffen. Eerst door de exodus van
gereformeerde kooplieden en hun kapitaal (zij waren na de Val in de stad niet
langer welkom) en vervolgens door het opleggen van ongunstige fiscale condities
vanuit de Republiek der Verenigde Nederlanden.
Op 13 augustus 1588 besloot de Raad
van State om het bestuur en beheer van Lillo en Liefkenshoek te delegeren aan de
Gecommitteerde Raden van Zeeland. Tot deze forten in 1786 aan Oostenrijk werden
overgedragen bemoeide het dagelijks bestuur van dit gewest zich intensief met de
gang van zaken in beide vestingen. Tijdens het Twaalfjarig Bestand werd
Liefkenshoek conform een bestek van David van Orliëns volledig vernieuwd. Dit
gebeurde in de periode maart-spetember 1614, gelijktijdig met de herbedijking
van de polders van Doel en van St. Anna. Het oude fort werd gesloopt. In de
vestinggracht werden twee ravelijnen gebouwd. Met de nieuwbouw (wederom conform
de principes van het Oud-Nederlandse stelsel) was, ten laste van het
oorlogsbudget van de Generaliteit, een bedrag gemoeid van 13.450 Vlaamse ponden
en 17 schellingen. In de periode 1621-1648 beraamde de Spaanse legerleiding
diverse plannen om Liefkenshoek te veroveren. Geen ervan kon worden
gerealiseerd. Zo mislukte een Spaanse belegering van het fort op 28 juli 1641.
In juni 1638 voltrok zich nabij
Liefkenshoek de Slag bij Kallo. Een Staatse legermacht van 6000 manschappen
trachtte vergeefs om vanuit Bergen op Zoom via de linkeroever van de Schelde op
te trekken naar Antwerpen. Bij Kallo sneuvelden ca. 2000 Staatse militairen,
waaronder Maurits van Nassau, de 17-jarige zoon van graaf Willem van
Nassau-Siegen.
In het verdrag waarmee in 1648 een
einde kwam aan de Tachtigjarige Oorlog werd vastgelegd dat Liefkenshoek een
vesting bleef van de Republiek der Verenigde Nederlanden. Op 20 september 1664
werd bij het Traktaat van Limietscheidingen bepaald dat het rechtsgebied rondom
het fort een strook grond omvatte met een omtrek van 150 roeden (= ca. 565 meter
naar Rijnlandse maatstaf). In 1786 kwamen de forten aan de Oostenrijkse
Nederlanden. Bij Koninklijk Besluit van 15 januari 1884 werd Liefkenshoek als
vestingwerk buiten gebruik gesteld en bij KB van 14 juni 1985 werd het fort als
beschermd monument aangewezen. Sinds 27 juni 1980 behoort Liefkenshoek tot het
grondgebied van de gemeente Beveren.
J.M.G. Leune
Website:
www.eur.nl/fsw/scheldeforten.
Literatuur
Het Fort Liefkenshoek te Beveren / Herman Cools, Raymon Van Meirvenne. - Gent
: Provincie Oost-Vlaanderen, Dienst Monumentenzorg en Cultuurpatrimonium, 2005.
- 80 p. : ill. ; 21 cm. - (Kleine cultuurgidsen). Met lit. opg. ISBN
90-74311-52-0 pbk
J.M.G. Leune, Lillo en Liefkenshoek; deel 1; de geschiedenis van twee
Scheldeforten 1585-1786, Brussel, Algemeen Rijksarchief, 2006 (781 blz.). ISBN
905746005X. Publicatienummer 4500.
J.M.G. Leune, Lillo en Liefkenshoek; deel 2 a; repertorium van personen in en
nabij deze Scheldeforten 1585-1786; namen A-F, Brussel, Algemeen Rijksarchief,
2006 (734 blz.). ISBN 9057460068. Publicatienummer 4501.
J.M.G. Leune, Lillo en Liefkenshoek; deel 2 b; repertorium van personen in en
nabij deze Scheldeforten 1585-1786; namen G-O, Brussel, Algemeen Rijksarchief,
2006 (723 blz.).
ISBN 9057460076. Publicatienummer 4502.
J.M.G. Leune, Lillo en Liefkenshoek; deel 2 c; repertorium van personen in en
nabij deze Scheldeforten 1585-1786; namen P-Z, Brussel, Algemeen Rijksarchief,
2006 (749 blz.).
ISBN 9057460084. Publicatienummer 4503.
J.M.G. Leune (red.), Lillo en Liefkenshoek; deel 3 a; compilaties en
transcripties (1), Brussel, Algemeen Rijksarchief, 2006 (599 blz.). ISBN
9057460092. Publicatienummer 4504.
J.M.G. Leune (red.), Lillo en Liefkenshoek; deel 3 b; compilaties en
transcripties (2), Brussel, Algemeen Rijksarchief, 2006 (629 blz.). ISBN
9057460106. Publicatienummer 4505.
J.M.G. Leune (red.), Lillo en Liefkenshoek; deel 3 c; compilaties en
transcripties (3), Brussel, Algemeen Rijksarchief, 2006 (657 blz.). ISBN
9057460114. Publicatienummer 4506.