Rythovius, Martinus

Nederlands godgeleerde, eerste bisschop van Ieper. Ook geschreven: Martinus Rithovius

Riethoven (Noord-Brabant), 1490 - St. Omaars, 9 oktober 1583

Biografie
 

Opleiding

Martinus Bauwens werd geboren als oudste van negen kinderen van Boudewijn Bouwens en diens vrouw Luitgard in het Brabantse Riethoven, onder Eindhoven. Naar zijn geboorteplaats zou hij Rythovius genoemd worden. Sedert 1531 studeerde hij in Leuven, aanvankelijk in de filosofie, later ook in de theologie. Hij ontving er de priesterwijding en in 1550 werd hij licentiaat in de theologie. In de jaren 1550-1552 doceerde hij aan de universiteit in oprichting in het Duitse Dillingen, maar door de oorlogsomstandigheden aldaar keerde hij weer in Leuven terug. Hier promoveerde hij tot doctor in de theologie in 1556, waarna hij al spoedig ook hoogleraar werd. Hij ontplooide zich tot een een van de leidende theologen van de Leuvense universiteit, uitgezonden als afgevaardigde uit de Nederlanden naar de Rijksdag te Worms.

Bisschop van Ieper

Hoewel hij liever gekozen had voor een contemplatief leven als kartuizer, aanvaardde hij de benoeming als eerste bisschop van het nieuwe bisdom Ieper. Op 11 november 1561, de feestdag van Sint-Martinus, hield Martin Rythovius zijn intocht in de Sint-Maartenskathedraal te Ieper. De stad ontving de bisschopszetel graag omdat ze na de verwoesting van het stad en daarmee het bisdom Terwaan door Karel V in 1551 - zich al lang kandidaat had gesteld om zelf een bisschop te huisvesten. Andermaal echter moest Rythovius de Nederlandse kerk vertegenwoordigen: in juni 1563 woonde hij, op verzoek van de landvoogdes, met enkele collega-bisschoppen en Leuvense godgeleerden, de laatste zittingen bij van het Concilie van Trente. Op 7 februari 1564 was hij in Ieper terug. Voor de landvoogdes vatte hij de besluiten van het concilie samen in een memorandum, en hij ried haar aan de besluiten van het concilie dadelijk bekend te maken. Zelf gaf hij het goede voorbeeld door in zijn bisdom onmiddellijk een priesteropleiding te starten.
            Evenals Franciscus Sonnius was Rythovius een man die zijn hele diocees doorkruiste om velen voor het katholieke geloof te behouden en anderen tot de katholieke kerk te doen terugkeren. Dat was in zijn bisdom wel nodig omdat daar de verbreiding van het doperdom en het calvinisme het grootst was. De vaste overtuiging van Rythovius maakte hem in de ogen van Filips II ook tot de aangewezen persoon om voorzitter te zijn van een bijzondere commissie van theologen. Het betrof een commissie die het bestuur in de Nederlanden moest adviseren hoe verder te handelen in zake de geloofsvervolging, zonder tot een verzachting van de plakkaten te besluiten. Van 29 mei tot 8 juni 1565 beraadslaagde deze commissie, maar haar aanbevelingen werden door de Raad van State verworpen: naar de mening van de Raad ging de voorgestelde versoepeling van de ketterwetgeving haar niet ver genoeg.

Beeldenstorm

Het jaar van de Beeldenstorm was een beproeving voor Rythovius. De protestanten in de Vlaamse Zuidwesthoek waren zo talrijk dat het ook in Ieper hevig gistte. Nog kon de aanwezigheid van de graaf van Egmond erger voorkomen, maar toen deze de stad verliet, was het lot van Ieper bezegeld: de beeldenstormers woedden er op 15 en 16 augustus, waarbij ook de persoonlijke boekerij van Rythovius geviseerd werd. De bisschop zelf had tijdelijk een goed heenkomen elders gevonden twaalf priesters uit zijn diocees vonden door toedoen van de geuzen de marteldood maar hij keerde dadelijk na het uitwoeden van de storm terug. Op 1 september 1566 preekte hij weer in de Ieperse kathedraal.  

Biechtvader van Egmond

Nadat de hertog van Alva met harde hand het koninklijk gezag had hersteld en hij het nodig achtte de graven van Egmond en Horne ter dood te veroordelen, gelastte hij Rithovius om het vonnis aan de graaf van Egmond mee te delen en deze op de dood voor te bereiden. Op 4 juni werd de bisschop op de hoogte gesteld, terwijl het vonnis al de 5de juni voltrokken zou worden. De bisschop was ontsteld met de graaf had hij goede betrekkingen onderhouden maar gratie of uitstel was er niet. Met de steun van Rythovius schreef de graaf van Egmond afscheidsbrieven aan zijn vrouw en aan de koning. De bisschop nam hem de biecht af en droeg in de vroege ochtend van de 5de juni de mis op. Hij begeleidde de graaf tot op het schavot en tot en met de executie: de bloedspatten die op zijn toog vielen, heeft hij nooit willen uitwassen. Ontdaan door deze gebeurtenissen is Rythovius op verhaal gekomen in Leuven, bij Cunerus Petri, later bisschop van Leeuwarden. Zijn verslag van de gebeurtenissen is toen geboekstaafd door Thomas Stapleton, hoogleraar te Leuven, in een brief naar Douai.

Koningsgezind, maar anti-Spaans

In alle opzichten was Rythovius een verdediger van de rechten van Kerk, land en vorst, maar een tegenstander van de Spaanse overheersing. Als lid van de Staten van Vlaanderen kwam hij herhaaldelijk op politiek terrein in actie. Hij schreef de hertog van Alva aan, om deze af te brengen van zijn plannen tot heffing van de Tiende Penning. Met andere leden van de Staten ging hij hiertoe op 12 januari 1572 zelfs bij de hertog op bezoek, waarna hij op 24 maart met de andere bisschoppen hierover een brief aan de koning schreef. Een jaar later volgde weer een brief aan de koning, nu van 13 mei 1573, waarin zij de Spaanse wreedheden in Mechelen, Naarden en andere steden aan de kaak stelden. Toen Alva was vervangen door de vredelievender Requesens, adviseerde Rythovius tot toegevendheid aan de calvinisten in Holland en Zeeland.

In handen van de calvinistische republiek

Op 24 oktober 1577 werden de Staten van Vlaanderen door de calvinisten te Gent door een staatsgreep verrast en gevangengezet. Tot de gevangenen behoorden de bisschoppen van Brugge van Ieper, Rythovius dus. Na vier jaar gevangenschap werden zij pas op 14 augustus 1581 tegen andere gevangenen uitgewisseld. Het bisdom Ieper was echter vrijwel geheel in handen van de dominante calvinisten uit Gent. Pas de herovering door Parma maakte het bisdom Ieper stap voor stap weer toegankelijk voor Rythovius, die onvermoeibaar voortwerkte om het verloren terrein terug te winnen. De stad Ieper zelf werd pas op 7 april 1584 weer onder het gezag van de koning geplaatst. Rythovius had in juni 1583 Rijsel als zijn domicilie gekozen, van waaruit hij het platteland van Vlaanderen en plaatsen als Veurne en Sint-Winoksbergen kon bedienen. In die streken is hij besmet geraakt met de pest, waarvan de eerste verschijnselen zich bij hem openbaarden in Sint-Omaars. Op 9 oktober 1583 is hij daar overleden. Na de inname van Ieper door Parma is ook daar, op 3 juli 1584, voor Rythovius een plechtig requiem opgedragen. Pas op 11 november, opnieuw St. Maartensdag, is het stoffelijk overschot van Rythovius bijgezet in de kathedraal van Ieper in een grafmonument naar ontwerp van Urb. Taillebert. Kathedraal en grafmonument werden beiden met heel Ieper volledig verwoest in het geweld van de Eerste Wereldoorlog.

Anton van der Lem

Literatuur

A.J. van der Aa, Biographisch Woordenboek der Nederlanden XVI (Haarlem, 1874) 357

Allgemeine Deutsche Biographie 30 (Leipzig, 1890) 67-68 (Reusch)

Biographie Nationale de Belgique 20 (Bruxelles, 1908-1910) 725-764 (A.C. De Schrevel)

Nationaal Biografisch Woordenboek: niet opgenomen

Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek V (Leiden, 1921) 640-646 (J. Fruytier)

Nouvelle Biographie Nationale: niet opgenomen

De fundatie van bisschop Rythovius / D. Vangheluwe. In: De rosdoek, ISSN 1384-086X: (1985), afl. 35, pag. 14-22.

Bisschop Rythovius en o.m. zijn fundaties waaronder die voor de brooduitdeling / W.C.M. van Nuenen. In: De rosdoek, ISSN 1384-086X: (1985), afl. 38, pag. 13-18.

Optreden van Rythovius tegen weerbarstige abdijen / B.H.A. Fokkelman. In: De rosdoek, ISSN 1384-086X: (1976), afl. 6, pag. 2-8.

Het onderschrift van het Rythovius-schilderij te Riethoven / G.J.M. Bartelink. In: Brabants heem : tweemaandelijks tijdschrift voor Brabantse heem- en oudheidkunde, ISSN 0166-431X: vol. 26 (1974), pag. 102-104.

Maarten van Riethoven, eerste bisschop van Ieper : geschiedkundige levensschets / door P.H. Verhoeven. - Wetteren : Cultura, 1961. - 140 p., [6] p. of plates. : ill. ; 21 cm

De oprichting der nieuwe bisdommen in de Nederlanden onder Filips II, 1559-1570 / M. Dierickx. - Antwerpen : Standaard-Boekhandel ; Utrecht : Het Spectrum, 1950. - 347 p. : ill., krt. ; 25 cm. Oorspr. diss. Rome, Greg. - Lit. opg. - Reg.

Geschiedenis van het katholicisme in Noord-Nederland in de 16e en 17e eeuw / L.J. Rogier. - Amsterdam : Urbi et Orbi, 1945-1947. - 3 dl. : ill. ; 25 cm + losse kaarten Met lit. opg en index.

Maerten Bouwenszoon van Riethoven (Martinus Rythovius) / [W.J.F.N. [= Nuyens]]. - [S.l. : s.n.], 1867. - p. 151-174. : portr. ; 15 cm. In: Volksalmanak voor Ned. Kath, 1867. - Koptitel.

Esquisse historique et biographique sur Rythovius, premier évêque d'Ypres / par Adolphe Iweins. - Bruges : Vandecasteele-Werbrouck, 1859. - 118 p. : ill. ; 25 cm.